Intern Bunkernummer
KH M 21
Lokatie
Knokke Heist
Toegankelijkheid
Volledig vrij maar enkel bezoekbaar met toelating van de eigenaar (hoeve rechterover weiland)
Aantal kamers
2 toegangen, geknikte gang met toegang tot 2 bunkerkamers
Type bunker
Grote Manschappenbunker voor 100 man (type Vrede)
Routebeschrijving om deze bunker te vinden:
  • Zoek de kruising van Retranchementstraat en Burkeldijk.
  • Op dat moment sta je al aan het stuk gekend als Fort Hazegras en zal je een weiland doorkruist met een waterloop zien die voorheen ook al een militaire functie had als onderdeel van de Cantelmolinie.
  • Op het weiland tussen Retranchementstraat en Cantelmolinie, liggen 2 grote manschappenbunkers. Dit is de grote manschappenbunker het dichtstbij de Burkeldijk.
  • Dit weiland, inclusief het stuk zuidelijk van deze waterloop, bevat nog een aantal grotere en kleinere structuren.
  • Deze zijn gedeeltelijk WOI, gedeeltelijk WOII door elkaar.
Oude Bunkerkaarten en nummeringen van toepassing op deze bunker
  • Omdat er van de structuren van de Hollandstellung niet echt een eenduidige nummering bestaat, is het natuurlijk vervelend dat deze die er mogelijks al van bestaan op de duur allen door elkaar worden gebruikt en we op de duur het bos door de bomen van nummeringen niet meer zien staan. Dit zijn alvast de nummeringen die ik ken van deze bunkers:

Kaart: de Hollandstellung - Sector Marinegedeelte

De moeilijkheid bij deze kaart, is dat ze niet altijd nummert per structuur maar soms per cluster van structuren. Dit vermoeilijkt natuurlijk het weten of men alle structuren wel degelijk heeft gevonden.

(Kaart: Collectie Alain Van Geeteruyen)

Deze structuur is allicht mee inbegrepen binnen (13++) op deze schets. Eigenlijk stemt hij nog het best overeen met de zwarte stip die hier net boven staat. Hetzelfde nummer zal ook nog een manschappenbunker en verschillende kleine verschransingen bevatten op de oostkant van dit weiland, gekend als "Stützpunkt Heinrich". De structuur is te beschouwen als 1 van 2 grote manschappenbunkers voor 100 man op het weiland tussen de Retranchementstraat en het kanaaltje de Cantelmolinie. De voorgaande structuur niet deel uitmakend van Stützpunkt Heinrich is de manschappenbunker met open mitrailleuropstelling KH M 14 (15++). De eerstevolgende structuur geen deel uitmakend van "Stützpunkt Heinrich" zal een verdwenen bunker langs de Cantelmolinie KH M 31 (11++) zijn.
Huidig kadastraal perceelnummer waar de bunker bijhoort en werd gebouwd:
  • Gemeente Knokke Heist, Sectie G, kadastraal perceel 757 (gedeeltelijk) - de bunker heeft geen apart kadasternummer

Kadasterschets detail en luchtfoto.

Volledig het bovenste gedeelte van het weiland zuidelijk van de Retranchementstraat, draagt kadasternummer G757. De hier besproken structuur is de meest zuidelijke van de 2 zo goed als identieke structuren op dit weiland terug te vinden.

Toch merkwaardig dat men dan van het kadaster uit bepaalde nog aanwezige structuren (sommigen ook sterk vervallen ruïnes) gaat aanduiden in het wit als gebouwen en dan de grote hier aanwezige structuren zelfs niet aanduid als holle ruimtes in het terrein. Logica is op het kadaster op dat gebied ver zoek.

Meer details over de originele eigenaars en de aktes behorende bij deze bunker:
  • De originele eigenaars van locaties waar Duitse bunkers werden gebouwd, werden niet zoals bij de bouw van Belgische bunkers in het interbellum onteigend. Zij hadden gewoon pech en de Duitse bezetter eigende zich de grond toe en bouwde er op wat hij er wilde opzetten. Men had daar als burger weinig over te klagen en kreeg dus op die manier een In veel gevallen giftig Duits cadeau.
  • Na de oorlog werden deze bunkers dan ook automatisch opnieuw eigendom van wie er origineel eigenaar van was voor de opeising gezien zij daar nooit voor onteigend waren.
  • Zeer zelden zijn daar na de oorlog van Belgische kant schadevergoedingen voor betaald omdat de aanwezigheid van de structuren soms wel meer dan storend was voor de originele eigenaars of omdat de structuren interessant waren om over te nemen als Belgische bunkers naar de toekomst toe (is zelden gebeurd voor alle duidelijkheid)
  • Het stond de eigenaars dan ook, zeker in de beginperiode na WOI, vrij daar mee te doen wat hij wou, al was afbreken zelden een optie omdat daar zeker op die momenten de middelen niet toe bestonden.
  • Deze bunker maakt deel uit van het weiland zuidelijk van de Retranchementstraat, gekend als Fort Hazegras.
  • Het weiland en de bijhorende structuren zijn eigendom van de landbouwer (de hoeve rechtover het weiland)

Luchtfoto 1971 www.geopunt.be

Oude luchtfoto uit 1971 van de zone waar deze bunker staat. We zien duidelijk de hoeve met bijgebouwen aan de noordkant van de Retranchementstraat.

Deze bunker KH M 21 ligt op het weiland tussen de Retranchementstraat en de Cantelmolinie, een kanaaltje dat dit weiland letterlijk in 2 verdeeld en zichtbaar is als een rechte lijn in het midden. De 2 grote manschappenbunkers zijn op deze foto amper tot niet te zien. Dit is de grote manschappenbunker het dichtst bij de Burkeldijk (weg in zuidoostelijke richting).

De resolutie van de foto is sowieso klein om hier vlot de bunkers op te zien.

Actuele luchtfoto Google Earth

Op deze ruimere foto zie je zo goed als volledig "Stützpunkt Heinrich" alhoewel heel wat structuren amper tot niet te zien zijn. De structuur KH M 21 steekt ook grotendeels verborgen in het gras tussen de zoden en is beperkt zichtbaar als de meest westelijke structuur op het noordelijke gedeelte van het weiland. Er ligt nog een zo goed als identieke 2e structuur iets meer oostwaarts op hetzelfde weiland, namelijk de bunker KH M 20

Localisatie van de bunker op de bunkerlinie:
  • Het betreft een grote manschappenstructuur centraal in wat wordt omschreven als "Stützpunkt Heinrich".
  • Deze structuur maakt integraal deelt uit van het Stützpunkt Heinrich waarvan heden in totaal 14 structuren uit WOI gekend zijn (1 werd gesloopt ondertussen). Dit zouden er origineel 20 geweest zijn.

Functie van de bunker op de linie (link met eventueel andere structuren)

  • Een van 2 vrij gelijkaardige manschappenbunkers, centraal in het steunpunt.
Structuur van het bunkertje:
  • Een L-vormig geknikt toegangssas dat uitloopt op een lange gang naar de 2e toegang.
  • Op deze gang zitten 2 toegangsdeuren naar onderling vrij grote manschappenkamers die ook onderling nog eens verbonden zijn met een deurgat.

Bouwplannen horende bij deze bunker

Grondplan

Dit is een vrij algemeen grondplan zonder teveel details van deze structuur. We zien een geknikte gang die op zijn beurt toegang geeft tot de 2 bunkerkamers. Beide kamers zijn dan ook intern nog eens met elkaar verbonden.

(Schets: Boek De Hollandstellung van Knokke tot Antwerpen - Hans Sakkers)

Omschrijving van het bunkertje:

  • Het is alvast een bunker deel uitmakend van het gedeelte van de linie opgetrokken door de Duitse Marine. Voor meer details over de specifiek daarbij toegepaste bouwprincipes, zie deze link.
  • Dit impliceert in elk geval dat hij volledig als een monoliet ter plaatste gestorte gewapende betonnen structuur is opgetrokken.
  • Het niveau van de bunker ligt in dit geval onder het maaiveld en de toegangen beginnen dan ook allen met een trap van een 5 tal treden.
  • Dit toegangssas is aan een kant geknikt en loopt dan door in een lange gang tot de tweede toegang.
  • In deze gang zitten 2 toegangsdeuren tot elk van de bunkerkamers die dan onderling ook nog eens rechtstreeks met elkaar verbonden zijn met een deurgat.
  • Deze structuren hadden aan de hoofdingangen houten deuren met aparte houten deurframes. Aan het betonnen toegangscomplex zie je amper nog iets dat op de effectieve aanwezigheid van deuren wijst, behalve bij de toegang die uitkijkt op de Burkeldijk, waar nog restanten van dit originele deurframe aanwezig zijn.
  • De beide bunkerkamers waren gescheiden van de gang door zware houten deuren.
  • Ook tussen de bunkerkamers zat een deur.
  • Ook het plafond van de bunkerkamer is uitgewerkt in ter plaatse gestort gewapend beton.
  • In tegenstelling tot de binnenwanden van zijn vrij identieke tegenhangende bunker, KH M 20, waren bij deze bunker de bunkerkamers nooit bekleed met houten panelen. Men ziet hiervoor in de betonnen wanden geen uitsparingen voor het noodzakelijke lattenwerk en er zijn ook geen sporen dat dit er ooit zal zijn geweest.
  • Aan de buitenzijde zal de bunker altijd grotendeels onder het maaiveld hebben gestoken en zelfs grotendeels bijkomend aangevuld zijn met bermen van grond. Deze lag zelfs over de bunker wat hier en daar nog zichtbaar is. Dat is ook de reden dat de bunker zelfs heden ten dage op luchtfoto's amper te zien is.
  • In de bunkerkamers zijn nergens uitsparingen voorzien, ook niet in de gang.
Actuele toestand van deze bunker:
  • De bunker is bereikbaar via de weilanden als er geen dieren op lopen en mits dit eerst te vragen aan de eigenaar van het weiland (de boerderij rechtover het weiland)
  • De structuur is zoals de meeste structuren van dit Stützpunkt Heinrich tijdens WOII opnieuw gebruikt geweest van Duitse kant. Er zijn in de bunkerkamers namelijk ook nog opschriften aanwezig die zeker uit die periode dateren en niet uit WOI.
  • Deze bunker is veel meer vrij dan zijn tegenhanger. Wel is hij minder intact. Zo zijn er bv geen deuren meer aanwezig.
  • Af en toe durft deze bunker ook wel beperkt wat water maken.
  • Het zijn zeker unieke bunkers op de linie.
Draagt de bunker nog sporen van strijd:
  • Voorlopig heb ik bij deze bunker nog geen directe sporen kunnen vaststellen van projectielinslagen.
Anekdotes, leuke weetjes en verhalen direct koppelbaar aan dit bunkertje:
  • Voorlopig geen gekend.

Oudere Foto's van deze bunker

Allicht rond eind jaren '90 - Boek De Hollandstellung - Hans Sakkers

Een zicht op deze structuur zoals hij allicht nog in de jaren '90 te zien was vanaf de Retranchementstraat.

Eigen prospecties anno 2016 - 2017

Zicht op deze 2e grote manschappenbunker vanaf de Retranchementstraat, komende uit de richting van Nederland.

Zicht vanaf de kruising van de Retranchementstraat met Burkeldijk op dezelfde bunker.

De rechter zijkant vanaf Burkeldijk

De achterzijde van de bunker vanaf Burkeldijk

Hierbij een rondgang van iets korterbij. Zoals al gemeld is de structuur langs de buitenzijde zeker niet zo goed te zien.

Deze bunker zit als geheel zeer sterk verstoken in het weiland. Hij zal ook nooit echt veel meer te zien geweest zijn als betonnen structuur. Allicht zat hij zelfs origineel nog meer verstoken in het weiland en tegen de bunker opgetrokken grondtaluds.

De structuur is zo goed als identiek met deze van de bunker KH M 20. Het enige echt opvallende verschil is dat deze bunker de bij die bunker nog aanwezige U-vorm met extra toegang niet heeft. Rechts de 2e toegang tot de bunker.

Detail van deze 2e toegang. Merk op dat allicht ook tijdens WOII deze uitgang van extra baksteen scherfmuren werd voorzien aan de zijkanten.

Aan de achterzijde is amper iets van de bunker te zien. De koeien lopen er letterlijk tot op het dak.

Nogmaals de achterzijde.

De achterzijde met meer zichtbaar de toegang haaks op de Retranchementstraat.

Je ziet dat dit toegangscomplex in feite een van de weinige zaken is dat heden nog goed opvalt van deze bunker.

De bunker had ondanks wat je zou vermoeden als je ze nu ziet, wel degelijk houten deuren. Bij de tweede toegang zijn hier nog resten van aanwezig.

Allicht zal de andere bunker KH M 20 dit ook wel hebben maar steekt daar deze sterfput volledig onder de grond die in de toegang wat steekt. Hier zie je nog duidelijk de ooit bij de bunker voorziene sterfput.

Je betreedt de bunker via een vijftal treden, in dit geval uitgewerkt in een lichte draai.

Recht voor ons zien we tegen de grond een kleine opening in de wand. In dit geval is dit zeker geen granaatwerpgat omdat het gat aflopend is naar de bunkerkamer toe. Bij een granaatwerpgat zou dit juist omgekeerd zijn. In dit geval gaat dit allicht over een dynamiteergat. In de gang die namelijk volgt zitten er onderaan in de wand links zo 4 van deze gaten. Deze moesten het mogelijk maken in nood de bunker intern op te blazen om zo hergebruik door de vijand onmogelijk te maken. Allicht zou nooit gans de bunker instorten maar wel zouden binnenmuren kunnen invallen en zo de bunker in zijn geheel totaal nutteloos maken.

Een zicht op het vervolg van de gang tussen beide toegangscomplexen. Aan de linker kant zitten 2 toegangen tot 2 manschappenverblijven.

Als je deze bunkers ooit mocht betreden, respecteer bv de aanwezige diertjes zoals hier opnieuw zwaluwen. Je ziet hier rechts een nest hangen tegen het plafond.

Al een eind verderop in deze gang, voorbij de eerste bunkerkamer. Links zie je nog 2 van de 4 aanwezige, en in dit geval gelukkig voor de bunker, nooit gebruikte dynamiteergaten.

Het uiteinde van de gang met opnieuw 5 trappen naar boven om de bunker te verlaten.

De tweede in- of uitgang, zoals u wilt.

Restanten van een ooit aanwezige houten deur aan dit ingangscomplex. Er zaten dus ooit wel degelijk deuren ondanks dat je daar zelden nog sporen van terugvindt behalve hier dus..

Terug in de bunker via dezelfde gang. Allicht zat ook aan deze zijde een soort van sterfput die heden vol grond steekt.

Rechts opnieuw 1 van de in dit geval 4 aanwezige dynamiteergaten in deze wand.

Terugblik in de gang.

Terugblik naar de toegangsdeur op vorige foto te zien op uw rechter kant. Je ziet duidelijk de lichtinval via de toegang van het bunkercomplex.

. We gaan in tegenwijzerszin rond in deze kamer.

De achterwand van deze kamer met opnieuw, wel veel beperkter dan in de bunker KH M 20, een aantal Duitse opschriften daterend uit WOII.

De deur die via de linker muur een doorsteek toeliet naar de 2 bunkerkamer.

Rechts de deur naar de 2e bunkerkamer, links naar de gang.

Detail van de toegangsdeur tot de 2e kamer.

Terugblik vanaf de andere kamer op hetzelfde deurgat. Langs deze kant zat ook wel degelijk een houten deur.

Ook in de achterhoek voor ons, zit in de bovenhoek een gat waarvan de functie ontbreekt. Zijn dit ook bijkomende dynamiteergaten?

De achterwand van deze 2e kamer. Je merkt bij deze bunker in tegenstelling met de bunker KH M 20 geen houten latjes in de wanden. Hier heeft dus allicht nooit houten wandbekleding tegen de muren bevestigd geweest. Allicht hadden beiden dus origineel toch wel degelijk een verschil in functie gezien ze verschillend afgewerkt werden..

Langs de linker kant van de kamer staat ook nog wat oud maar zeer roestig landbouwmateriaal.

Links de deur naar de toegangsgang.

Detail van het oude landbouwtuig dat hier staat de tijd de doorstaan.

Blik op de deur naar de gang met opnieuw onderaan 2 dynamiteergaten.

Rechts de deur naar de gang, links de deur naar de andere bunkerkamer.

Specifieke bijkomende interessante bronnen:
  • Agentschap Onroerend Erfgoed 2017: Hollandstellung - https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/69390
  • Algemene omschrijving Fort Hazegras - https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/58787
  • Ondanks dat gans het "Oude Fort Isabella" en "Het Nieuwe Fort Hazegras" officieel beschermd is, bestaan geen aparte fiches per hier aanwezige structuur en is de omschrijving die ervan is, alles behalve volledig en sluitend voor wat er nog te vinden is. Dit kan zeker gemeld worden voor de vele WOII structuren die amper in detail genoemd worden maar zelfs het aantal gemelde structuren van de Hollandstellung op deze site, klopt niet met het aantal dat hier geïnventariseerd wordt.
Vorige: KH M 20
Volgende: KH M 22